(Nói về công nghiệp ngài Đệ Lục thế Thượng thư Tôn Thất Hiệp )
Từ trước đến nay, mỗi khi nhắc đến trận đánh của quân Pháp vào Đại đồn Chí Hòa(Gia Định) tháng 2 năm 1861,các tài liệu đều ghi Đại đồn Chí hòa do Nguyễn Tri Phương được triều đình cử vào xây dựng để tổ chức phòng thủ, lập căn cứ chống Pháp.Sách "Việt Năm Sử lược" của Trần Trọng Kim chép:
"...Ông Nguyễn Tri Phương cùng quan Tham tán Đại thần Phạm Thế Hiển vào xếp đặt ở Gia Định một cách có quy cũ , đắp dãy đồn Kỳ Hòa (người Pháp gọi là dãy đồn Chí Hòa ) cũng hợp quy thức, để chống nhau với quân của Đại tá D'Aries. Hai bên đã từng đánh nhau hai ba trận, đều bị thiệt hại cả..."(VNSL T2, trang 258) .
Về sau, các nhà nghiên cứu đã lấy đó làm căn cứ để xác định Nguyễn Tri Phương là người chỉ huy xây Đại đồn Chí Hòa . Ở đây, chưa nói đến việc học giả họ Trần xác định sai địa danh, vì đồn được xây tại làng Chí Hòa, nên gọi là đồn Chí Hòa, và người Pháp đã phát âm thành đồn Kỳ Hòa chứ không phải như Trần Trọng Kim chép. Quan trọng hơn, việc xác định Nguyễn Tri Phương vào xây dựng đồn Chí Hòa là một điều thiếu chính xác.
Như ta đã biết, thượng tuần tháng 2 năm 1859, nghe tin chiến thuyền Pháp vào cửa bể Vũng tàu, bắn phá pháo đài dữ dội và hủy diệt chiến thuyền Việt Nam, tổng đốc Gia định là Võ Duy Ninh biết là quân Pháp mở cuộc tấn công Nam Kỳ, liền báo tin về kinh và động viên quân lính các tỉnh gấp rút đem về phòng thủ Gia ĐỊnh, Được tin cấp báo, triều đình Huế liền cử Hộ Bộ thượng thư Tôn Thất Hiệp( còn được đọc là Tôn Thất Cáp do tự dạng của chữ Hán) ,lĩnh Thống đốc Gia Định Quân thứ đem viện binh vào Nam , phối hợp cùng Trương văn Uyển, tổng đốc Vĩnh Long; Lê Đình Đức, Tuần vũ Định Tường, Nguyễn Đức Hoan, Tuần vũ Biên Hòa để lập kế hoạch phòng thủ, nhưng khi quân của Tôn Thất Hiệp đến Biên Hòa thì quân Pháp đã chiếm thành Gia Định." Sử Quốc triều chính biên toát yếu" chép: "Ngài (vua Tự Đức) nghe báo thành Gia Định bị vây, lập tức đem các đạo quân binh tới cứu, quân mới đi, thành đã hãm rồi...Khi ấy quan Thống đốc quân vụ đại thần Tôn Thất Cáp( tức Hiệp- TTT) đóng binh tại Biên Hòa, ngài truyền dục quân qua tỉnh Gia Định phòng liệu..."(SQTCBTY trang 419).Trước đó,Trương Văn Uyển và Lê Đình Đức kéo hơn 2000 quân vào Gia Định ứng chiến, vừa đến đóng quân ở Đồn Cây Mai, chưa kịp bố phòng thì bị một nhóm giáo dân dẩn quân Pháp đến đột kích, Uyển bị thương phải lui quân, Lê Đình Đức phải chạy về Vĩnh Long. Khi quân của Tôn Thất Hiệp vào đến Gia Định thì quân Pháp đã hầu hư phá hủy toàn bộ thành Gia Định, các kho lương thực đều bị Pháp đốt phá. Đến nơi, Tôn thất Hiệp lựa chọn địa điểm và quyết định cho xây dựng Đồn Chí Hòa để tổ chức bố phòng. Sách" Monographie de la province de Gia Định" do Hội nghiên cứu Đong Dương biên soạn,xuất bản năm 1902 bằng tiếng Pháp ghi lại, tạm dịch như sau:
" ...Một ngàn quân do vị quan Tôn Thất Hiệp chỉ huy đóng tại ngôi làng cũ tại Chí Hòa, ở 5km phía tây Saigon.Vị tướng này cho xây đắp ba đồn: Đồn Tiền trên đường đi Tây Ninh với hai đồn ở hai bên, bên hữu và bên tả, cách nhau 400m là đồn Hữu và đồn Tả, đồn sau này ở trên rạch Bà Tiềm..." (
Đề cập đến việc xây dựng đồn Chí Hòa, tác giả Alfred Schreiner đã viết trong tác phẩm "Abrege de l' Historie d'Annam"( xuất bản năm 1905, bản dich tiếng Việt của Nguyễn Văn Nhàn) như sau:
"..Quân nghịch (chỉ quân ta-TTT )trước bị ép ra khỏi hai chỗ đô hội ấy, nhưng vậy chúng nó không đi xa là bao nhiêu, một phần rút vô các đồn Thuận Kiều, rồi đó có quan Tôn Thất Hiệp dẫn trót ngàn quân xơm tới trước mà đóng tại làng Chí Hòa, cách Saigon chừng 5000 thước langsa và xa Chợ lớn lối 4000 thước. Quan cai binh này dạy xây tại đó một cái đồn ở xa đường một ít ( đồn Tiền), là cái lúc sau ta gọi" cựu đồn Chí Hòa"; hai đồn khác( đồn Hữu với đồn Tả) ở hai bên cách chừng 400 thước. Ông Tôn Thất Hiệp ở đó hơn một năm...(Sdd trang 252).
Về địa điểm xây dựng đồn Chí Hòa, nhà văn Sơn
"Tướng Tôn Thất Hiệp( rồi tướng Nguyễn Tri Phương) đều nhất trí chọn lựa cuộc đất trong địa phận làng Chí Hòa và Phú Thọ dọc theo rạch Nhiêu Lộc, lấy con đường đi Tây Ninh làm trung tâm để xây đồn lũy gồm nhiều lý do: -Vị trí này có thể khống chế và cắt Saigon - Chợ lớn ra làm hai khu vực, không cho thực dân bám vào nguồn tiếp tế từ đồng bằng sông Cửu Long.-Quân đồn điền từ gò Công Mỹ tho đễ tới lui xây dựng thành. -Phía bắc của Phú Thọ- Chí Hòa giáp 18 thôn Vườn trầu, đông đúc những người côi cút làm ăn, giàu nghĩa khí...Trong khoảng thời gian dài sau khi thành Gia Định thất thủ, quân dân ta khẩn trương xây đồn dưới sự chỉ huy của TÔN THẤT HIỆP . Về sau Nguyễn Tri Phương phát triển thêm...(Sdd trang 119)
Theo sách" Việt Nam- những sự kiện lịch sử 1858-1918" của Dương Kinh Quốc ( Viện Sử học XB Năm 1990 ) thì trong khoảng một năm, từ tháng 4 năm 1859 đến tháng 4 1860 quân Pháp nhiều lần mang quân đến tấn công đồn Chí Hòa nhưng đều bị quân ta dưới sự chỉ huy của Tôn Thất Hiệp chỉ huy đánh trả. Sách "Đại Nam Thực Lục, tập XXIX trang 27, thuật lại "...Quân Tây dương đến đồn Phú Thọ( do Tôn Thất Cáp( tức Hiệp -TTT) mới đắp). Quân Tây dương đánh phá Hữu đồn, Hoàng Ngọc Chung cố sức đánh bị chết trận..."
Năm 1860, quân Pháp lại đem quân tấn công vào đồn Chí Hòa, lần này chúng thua to. Sách " Monographie....Gia Đinh" chép:"... vào những ngày đầu tháng 4 năm 1860 quân Nam ở đồn Chí Hòa được mật báo sẽ xãy ra một cuộc tấn công vào đồn lũy Chí Hòa, thật vậy, vào sáng 16/4 đại pháo của Pháp bắn về phía Cây Mai, pháo binh Pháp tiến đến trước Đồn Hữu và bắn vào Đồn. Quân Nam bắn trả, một lúc áu, đại pháo bảo vệ đồn bị bắn hạ và quân pháp tấn công vào thành. Quân
Qua những dẫn chứng đó, ta thấy người lựa chọn địa điểm và chỉ huy xây đồn Chí Hòa chính là tướng Tôn Thất Hiệp, người được triều đình cử vào Gia Định để tổ chức chiến đấu chống Pháp. Còn tướng Nguyễn Tri Phương thì mãi đến tháng 8 năm 1860 mới vào Gia Định. Sách SQTCBTY chép:
" Năm Canh thân thứ XIII(1860) ...tháng 7,cho quan Đông các đại học sĩ, Tráng Liệt Bá Nguyễn Tri Phương sung chức Gia Định quân thứ, tổng thống quân vụ đại thần, đổi Tôn Thất Cáp(Hiệp ) làm Tham tán..."
Như thế ta thấy rằng, khi vào nhận chức thay Tôn Thất Hiệp, tướng Nguyễn Tri Phương đã cho củng cố và mở rộng đồn Chí Hòa thành một Đại đồn và rộng lớn và quy mô hơn. Ngày 24/2/1861 cả ba ông Nguyễn Tri Phương, Phạm Thế Hiển, Tôn Thất Hiệp cùng chỉ huy quân ta chống trả cuộc tổng tấn công lớn của quân Pháp vào Đại đồn Chí Hòa,lần này Pháp đã tăng viện binh, quyết hạ đồn để phá vỡ thế bị bao vây. Sau hai ngày chống cự, trước vũ khí hiện đại của giặc, đại đồn Chí Hòa thất thủ,Nguyễn Tri Phương quyết định rút quân về Biên Hòa, riêng Tôn Thất Hiệp, ông ở lại Gia Định chiêu tập binh sĩ và sau đó rút về Biên hòa.
Tuy thắng trận và chiếm được đồn, nhưng người Pháp phải thừa nhận sự chiến đấu dũng cảm của quân ta tại Chí Hòa:"... Ngày 25 tháng 2, ngày mà người Annam không chịu lùi bước, ngày mà rất nhiều người trong số họ đã chết ngay trên vị trí chiến đấu của mình, đã có một tính chất hầu như duy nhất..."( Historie de l'expedition de Cochinchine en 1861, Paris, 1864, trang 92).
